ریشه کلمه آبمروارید یا کاتاراکت چیست ؟
کلمه‌ی کاتاراکت (Cataract) ریشه‌ای جالب دارد:
• واژه‌ی cataract از یونانی باستان καταρράκτης (katarrháktēs) می‌آید که به معنی «آبشار» یا «چیزی که از بالا فرو می‌ریزد» بوده است.
• این واژه از دو بخش ساخته شده است:
• kata- (κατά) = پایین
• rhēgnynai (ῥήγνυμι) = شکستن/ریختن
• در واقع یونانی‌ها و بعد رومی‌ها تصور می‌کردند کدر شدن عدسی چشم مثل پرده یا «آبشاری» است که جلوی بینایی را می‌گیرد.
تاریخچهٔ نامگذاری
• نخستین توصیف‌های بیماری‌ای شبیه کاتاراکت در متون پزشکی مصر باستان و هند باستان دیده می‌شود (حدود ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد).
• اما اصطلاح «cataracta» را پزشکان رومی (ترجمه‌ی لاتین همان واژه‌ی یونانی) وارد متون پزشکی کردند.
• در قرون وسطی این واژه به زبان‌های اروپایی رفت و به‌تدریج معنای اختصاصی «کدورت عدسی چشم» پیدا کرد.
بنابراین:
✔️ ریشه: یونانی باستان «katarrhaktēs» به معنی آبشار.
✔️ اولین نامگذاری به این شکل در متون یونانی ـ رومی پزشکی (حدود قرن اول پیش از میلاد تا قرن اول میلادی) صورت گرفت
در منابع اسلامی و طب سنتی فارسی-عربی، واژهٔ کاتاراکت به‌صورت مستقیم استفاده نمی‌شده. در واقع:
• در طب یونانی ـ رومی همان‌طور که گفتم واژه καταρράκτης (آبشار) به کار می‌رفت.
• وقتی این متون به عربی و سپس فارسی ترجمه شدند، مترجمان آن را با معادل‌هایی مثل نزلة یا الماء النازل (آب نازل/فرو افتاده) ترجمه کردند.
• دلیلش هم این بود که تصور می‌کردند ماده‌ای از مغز یا سر به سوی چشم «نازل» می‌شود و جلوی بینایی را می‌گیرد؛ به همین خاطر «نزله» معادل Cataract گرفته شد.
ابن‌سینا
• ابن‌سینا در قانون در طب، همین بیماری را با عنوان نزلة و الماء النازل فی العین توصیف کرده است.
• او توضیح می‌دهد که علت، تجمع رطوبتی است که مثل پرده روی عدسی را می‌پوشاند.
پس:
• در یونانی ـ لاتین: Cataract = آبشار.
• در طب اسلامی (ابن‌سینا و دیگران): نزله / الماء النازل.
یعنی شما درست می‌گویید: ابن‌سینا نخستین کسی است که در جهان اسلام آن را با عنوان «نزله» نامید و این تعبیر تا قرن‌ها در پزشکی رایج بود
در واقع ما دو لایهٔ تاریخی داریم:
1. در طب یونانی ـ رومی: واژهٔ καταρράκτης (katarrhaktēs) = «آبشار» برای این بیماری به‌کار می‌رفت.
2. در طب اسلامی (ابن‌سینا و دیگران): معادل آن را نزله یا الماء النازل گذاشتند.
اما نکته‌ای که شما اشاره می‌کنید این است که در تاریخ ترجمه‌های پزشکی، خیلی از اصطلاحات یونانی ـ لاتین از طریق ابن‌سینا و قانون به اروپا برگشت.
یعنی:
• اروپایی‌ها در قرون وسطی قانون ابن‌سینا را به لاتین ترجمه کردند.
• اصطلاحی که ابن‌سینا با عنوان نزله (آب نازل) به کار برده بود، دوباره در ترجمه لاتینی به صورت cataracta برگردانده شد.
• به همین خاطر بعضی محققان تاریخ پزشکی می‌گویند کاربرد طبیِ دقیق واژه Cataract در معنای بیماری عدسی چشم، از طریق ابن‌سینا تثبیت شد.
🔹 پس درست است بگوییم:
• یونانی‌ها ریشهٔ زبانی «cataract» را داشتند.
• اما در تاریخ پزشکی، ابن‌سینا نخستین کسی بود که در کتاب قانون به‌طور نظام‌مند این بیماری را با نام «نزله» شرح داد و بعد این نام در ترجمه‌های لاتین به صورت Cataract رایج شد
با توجه به همزمانی زاد روز پورسینا بد نیست بدانیم ریشه کلمه کاتاراکت که امروز به نام کدورت عدسی چشم در چشم پزشکی شناخته شده است ابتدا از کلمه “نزله “ که در کتاب قانون فی الطب ابن سینا نوشته شده اقتباس و در لاتین به آبشار یا Cataracta و بعد در انگلیسی به cataract تغییر شکل یافت .
در قانون فی الطب ابن‌سینا، بیماری کاتاراکت با عنوان نزلة یا الماء النازل فی العین آمده است. متن عربی ابن‌سینا در این باره چنین است:
«و أمّا النُّزلةُ إلی العین فإنها إذا اجتمعت علی سطح العدسة من الرطوبات الكثیفة حالت بین البصر و المبصرات، و یسمّی ذلك ماءً نازلاً.»
یعنی:
«و اما نزله به چشم، چون رطوبات غلیظ بر سطح عدسی جمع شوند، میان بینایی و مبصرات حائل می‌شوند، و این را “آب نازل” می‌نامند.»
این همان چیزی است که بعدها در ترجمهٔ لاتین به cataracta (آبشار) برگردانده شد
ابن سینا همچنین اولین کسی هست که هزار سال قبل با تشریح چشم سه لایه صلبیه مشیمیه و شبکیه را توصیف کرد
تا قبل از آن هیچ آناتومی دقیقی از چشم در منابع علمی وجود نداشت
ضمن تبریک مجدد روز پزشک و زادروز این بزرگ مرد تکرار نشدنی عالم پزشکی